Harika — çarpanlar ve bölenler konusunu adım adım, kolay örneklerle anlatacağım. Sade ve sınav dostu biçimde öğreneceksin.
1) Temel tanımlar
- Bölen / çarpan: Bir sayıyı tam bölen pozitif tam sayılara o sayının bölenleri veya çarpanları denir. Örneğin 6’nın bölenleri: 1, 2, 3, 6.
- Kat: Bir sayının katı, o sayının pozitif tamsayılarla çarpımıdır. Örneğin 4’ün katları: 4, 8, 12, 16, ...
- Asal sayı: 1 ve kendisi dışında böleni olmayan sayılar (2, 3, 5, 7, 11, ...).
- Bileşik (kompozit) sayı: Asal olmayan, 1’den büyük ve en az bir başka böleni olan sayı (4, 6, 8, 9, ...).
Örnek:
6’nın çarpanları: 1, 2, 3, 6. 6’nın katları: 6, 12, 18, 24, ...
İpucu:
Bir sayının küçük bölenlerini bulmak için 2, 3, 5 gibi küçük asal sayılarla denemeye başla. Eğer bölünüyorsa, o küçük asal sayıya böl ve sonucu tekrar kontrol et.
2) Bir sayının tüm bölenlerini bulma (örnek: 36)
- Yöntem 1: Listeleme — 1’den başlayıp 36’ya kadar hangi sayılar tam bölünüyorsa yaz.
36: 1, 2, 3, 4, 6, 9, 12, 18, 36
- Yöntem 2: Asal çarpanlara ayırma → katları oluşturma (daha sistematik):
36 = 2^2 × 3^2. Bu çarpanlardan tüm kombinasyonları alırsın: 2^0·3^0=1, 2·3^0=2, 2^2·3^0=4, 2^0·3=3, ... → aynı liste çıkar.
Yaygın Hata:
Sadece küçük bölenleri sayıp işi bitirmek: 36 için 2 ve 3’ü bulup “bitti” demek yeterli değildir; diğer kombinasyonları da kontrol etmelisin (ör. 12, 18 gibi).
3) Asal çarpanlara ayırma (faktör ağacı)
- Örnek: 60’ı asal çarpanlara ayıralım:
60 → 6 × 10 → (2 × 3) × (2 × 5) → 60 = 2^2 × 3 × 5
Örnek:
60 = 2 × 2 × 3 × 5
<tip>
Büyük sayıları bölerken önce 2 ile (çiftse), sonra 3 ile (basamaklar toplamı), sonra 5 ile (sonu 0 veya 5 ise) dene—genellikle hızlı ilerlersin.
4) EBOB (En Büyük Ortak Bölen) — nasıl bulunur?
- Yöntem: Asal çarpanlara ayırıp ortak olan asal çarpanları en küçük üstel haliyle çarp.
- Örnek: 48 ve 60 için:
48 = 2^4 × 3
60 = 2^2 × 3 × 5
Ortak asal çarpanlar: 2 (en küçük üs 2), 3 (en küçük üs 1) → EBOB = 2^2 × 3 = 4 × 3 = 12
Örnek:
EBOB(48, 60) = 12
Alternatif hızlı yol: Öklid algoritması (kalan yöntemi)
- Örnek: EBOB(60,48)
60 ÷ 48 = 1 kalan 12 → şimdi EBOB(48,12)
48 ÷ 12 = 4 kalan 0 → kalan 0 olunca EBOB = son kalan olmayan sayı = 12
<tip>
Öklid algoritması büyük sayılarda çok hızlıdır; sınavda zaman kazandırır.
5) EKOK (En Küçük Ortak Kat) — nasıl bulunur?
- Yöntem: Asal çarpanlara ayırıp her asal için çıkan en büyük üslü halini al ve çarp.
- Örnek: 48 ve 60 tekrar:
48 = 2^4 × 3
60 = 2^2 × 3 × 5
Her asal için en büyük üs: 2^4, 3^1, 5^1 → EKOK = 2^4 × 3 × 5 = 16 × 3 × 5 = 240
- İpucu: EBOB × EKOK = iki sayının çarpımı (örnek: 48 × 60 = 2880, 12 × 240 = 2880). Bu ilişkiyi hatırlamak hem kontrol hem kısa yol sağlar.
<common-mistake>
EBOB ve EKOK’u karıştırmak: EBOB ortak olanların “en büyüğü”, EKOK ortak ya da olmayan tüm asal çarpanların “en küçüğü” içinde yer alacak şekilde en yükseğini alır.
6) Bölünebilme kuralları (sınavlarda çok işine yarar)
- 2 ile bölünme: sayı çiftse (son basamak 0,2,4,6,8).
- 3 ile bölünme: basamaklar toplamı 3’e bölünüyorsa.
- 5 ile bölünme: son basamak 0 veya 5 ise.
- 9 ile bölünme: basamaklar toplamı 9’a bölünüyorsa.
- 10 ile bölünme: son basamak 0 ise.
- 6 ile bölünme: hem 2’ye hem 3’e bölünüyorsa.
<tip>
Büyük sayının bölünüp bölünmediğini kontrol etmek için önce bu kolay kuralları uygula; zamandan kazanırsın.
7) Sınav için kısa çalışma ipuçları
- Önce küçük asal sayılarla bölerek asal çarpanlara ayır; faktör ağacı çizmek hata yapmayı azaltır.
- EBOB için ortak asalların min üslerini, EKOK için max üslerini al.
- EBOB × EKOK formülünü kullanarak cevabı kontrol et.
<common-mistake>
Sayıları asal çarpanlara ayırırken üstleri yanlış almak: ör. 12 = 2^2 × 3, bunu 2×2×3 diye gösterip üstü 3 yazmamak gerekir.
8) Örnekler (adım adım)
Örnek:
Soru: 84 ve 30’un EBOB ve EKOK’u nedir?
Çözüm:
84 = 2^2 × 3 × 7
30 = 2 × 3 × 5
EBOB = ortakların en küçük üsleri = 2^1 × 3^1 = 6
EKOK = tüm asal çarpanların en büyük üsleri = 2^2 × 3^1 × 5^1 × 7^1 = 4 × 3 × 5 × 7 = 420
Örnek:
Soru: 90 sayısının bütün pozitif bölenleri nelerdir?
Çözüm:
90 = 2 × 3^2 × 5
Tüm bölenleri oluşturmak için 2^0 veya 2^1, 3^0/3^1/3^2, 5^0/5^1 kombinasyonlarını alırsın → 1,2,3,5,6,9,10,15,18,30,45,90
Son söz: Önce asal çarpanlara ayırmayı çok pratik yap. EBOB ve EKOK sorularını bu temelle çözmek hem hızlı hem güvenilir olur. Pratik yaptıkça faktör ağacı çizmek ve bölünebilme kurallarını kullanmak doğal hale gelecek.
🤔 İlgili Sorular:- Bu bilgi gerçek hayatta ne işime yarayacak?
- Çarpanları ve bölenleri bulurken en kolay yöntem hangisidir?
- EBOB ve EKOK’u hızlı hesaplamak için hangi kısa yolları sınavda kullanabilirim?